بزرگنمايي:

از زماني که براي نخستين بار انسان متوجه شد مي تواند نفت را بسوزاند، اين ماده به عنوان منبع انرژي در سطح دنيا شناخته شد.

پس از گذشت سال ها مردم متوجه شدند مي توانند از نفت علاوه بر توليد انرژي براي خلق ثروت هم استفاده کنند و به اين ترتيب نفت به عنوان طلاي سياه در دنيا اسم و رسمي بر هم زد. در زمينه هاي مختلف از کشف تا استخراج، حمل و نقل و صنايع پتروشيمي و توليد محصولات مختلف از نفت خام، علم و دانش به عنوان الگوي اصلي براي رسيدن به اين هدف نقش آفريني مي کند.

صنعت نفت نيز مانند بسياري از ديگر صنايع براي توليد علم در مسير صحيح و در نهايت توليد محصولاتي با ارزش افزوده به هماهنگي ميان بخش هاي تحقيقاتي و صنعت نياز دارد.

با توجه به نقش مهم پژوهشگاه صنعت نفت به عنوان حلقه اصلي براي ايجاد زنجيره صنعت و دانشگاه با دکتر محمود همتي، معاون فناوري و امور بين الملل پژوهشگاه صنعت نفت درباره جايگاه علم در توسعه صنعت نفت گفت وگو کرده ايم.

کشور ما تقريبا از جمله اولين کشورهايي است که شاهد حضور چاه هاي نفتي در خود بوده است. بعد از گذشت اين همه سال به نظر مي رسد هنوز صنعت نفت به عنوان دانش و فناوري شماره يک در کشور ما مطرح نشده و در بسياري از کارها از گمانه زني چاه هاي نفتي تا حفاري و تحقيقات بنيادي، وابسته به ديگر کشورها هستيم يا اقدامات مشابه در اين کشورها را شبيه سازي مي کنيم. فکر مي کنيد مشکل اصلي را در کجا بايد جستجو کرد؟

در سال هاي اخير، صنعت نفت در حوزه دانش هاي مطرح اين صنعت در زمينه حفاري، استخراج و اکتشاف، تجربيات زيادي کسب کرده و تحقيقات زيادي انجام داده است. اگرچه در کشور ما صنعت نفت به عنوان اولين مطرح نشده است اما در حوزه فعاليت خودش در خاورميانه برترين است. چراکه دانشگاه صنعت نفت، پژوهشگاه صنعت نفت و ديگر دانشگاه هاي کشور به عنوان بازوهاي تحقيقاتي صنعت نفت فعاليت مي کنند. در صنعت نفت هم افراد با تجربه و متخصصان بسيار مجربي در اين حوزه کار مي کنند. در شرايط فعلي بسياري از کارها مانند حفاري توسط خود صنعت نفت انجام مي شود و به هيچ کشور ديگري واگذار نمي شود. سال هاي اخير براساس نتايج به دست آمده از پژوهش هايي که در اين زمينه انجام داده ايم، توانسته ايم بسياري از مواد، قطعات يا تجهيزاتي که در صنعت نفت مورد استفاده قرار مي گيرد را شبيه سازي کرده با توجه به شرايط بومي و شرايط چاه هاي نفتي از نظر شوري، دما و فشار از فناوري هاي بومي استفاده کنيم. در اين زمينه مواد و قطعات مختلفي ساخته شده که تست هاي ميداني آنها نيز با نتايج موفقيت آميزي همراه بوده است.

يکي از مشکلات پژوهشگاه ها و مراکز تحقيقاتي نبودن امکان ايجاد ارتباط موثر با صنعت است با اينکه پژوهشگاه صنعت نفت زير مجموعه صنعت نفت است اما باز هم به نظر مي رسد از نتايج کارهاي تحقيقاتي در صنعت نفت آنچنان که شايسته است استفاده نمي شود. مگر تحقيقات شما متناسب با نيازهاي صنعت انجام نمي شود؟

در پژوهشگاه صنعت نفت سال هاي اخير فعاليت هاي خوبي انجام شده است. با اين هدف که کارهاي تحقيقاتي و پژوهش ها تا مرحله تست ها و آزمايش هاي ميداني پيش رود و تحقيق صرفا براي اين نباشد که تحقيقي انجام شده باشد يا اين که تحقيقات پس از رسيدن به مرحله اي مشخص و پيش از اجرايي شدن متوقف شود. بعد از اين که نظام نامه پژوهش صنعت نفت تدوين شد، اين مجموعه به سمتي پيش رفته است که همه کارها هدفمند باشد. هر فعاليت تحقيقاتي و پژوهشي که در صنعت نفت انجام مي شود بايد متقاضي داشته باشد. پس از اعلام درخواست متقاضي، کارهاي پايه اي در مراکز تحقيقاتي و دانشگاه انجام مي شود. در مرحله بعد بايد مراکز، مسئوليت توليد آن محصول يا فناوري را به عهده گيرد. پس از اين که مذاکرات به نتيجه رسيد در نهايت آن فناوري يا محصول به مرحله توليد يا اجرا مي رسد. به همين دليل لازم است بين صنعت نفت و پژوهشگاه ارتباطي وجود داشته باشد تا هيچ طرحي بدون نياز بخش صنعت انجام نشود. با توجه به شرايط کنوني بسياري از رويکردها در حوزه صنعت نفت تغيير پيدا کرده است و با توجه به شرايط، روند کارهاي پژوهشي در اين حوزه به سمتي پيش رفته است که کارها به صنعت نزديک شده و ارتباط تنگاتنگي بين صنعت و پژوهشگاه ايجاد شود.

يعني همه طرح هاي تحقيقاتي پس از برآورد نيازهاي بخش صنعت انجام مي شود؟

روند پژوهش ها در اين پژوهشگاه به گونه اي است که براساس نيازهاي صنعت، پژوهش انجام شود. علاوه بر اين يک توسعه دهنده مسئول نيز در کنار پژوهشگاه قرار مي گيرد. چرا که پژوهشگاه در زمينه توليد نقشي ندارد و فقط مي تواند نتايج تحقيقات خود را به يک سرمايه گذار واگذار کند و در نهايت اين دانش به نام پژوهشگاه در اختيار صنعت نفت قرار مي گيرد.

صنعت نفت يعني استخراج و فروش نفت. به نظر مي رسد دانش به عنوان يک ترفند مي تواند نقش مهمي در پيشرفت صنعت نفت داشته باشد. دانش نفتي ايران در چه جايگاهي قرار دارد؟

خام فروشي يعني استفاده از نفت خام به صورت فرآورده هاي نفتي که در حال حاضر کاربرد دارد از دغدغه هاي اصلي صنعت نفت است. به همين دليل پژوهشگاه در تلاش بوده راهکاري پيدا کند که صنعت نفت بتواند از ارزش افزوده نفت بهره مند شود. يعني نفت تبديل به فرآورده هايي با ارزش شود و به جاي خام فروشي فرآورده هاي باارزش تر را به فروش برسانيم. فرآورده هاي پتروشيمي از جمله فرآورده هاي با ارزش افزوده در صنعت نفت است. براي مثال تبديل گاز به GTL را در نظر بگيريد. در فرآيند تبديل گاز به مايع يا GTL از گاز، فرآورده هاي ميان تقطير نفت به دست مي آيد. يعني مي توانيم از گاز براي مصارف معمولي استفاده کنيم يا اين که آن را به فرآورده اي با ارزش مانند گازوئيل يا واکس تبديل کنيم. هم در صنعت نفت و هم در پژوهشگاه يکي از رويکردها اين است که به سمتي پيش رويم که ارزش افزوده ايجاد شود. اما در شرايط کنوني نمي توانيم از نفت خام، بنزين يا فرآورده هاي ديگر توليد نکنيم. چراکه نياز ماست. اگرچه رويکرد اساسي اين است که توليد فرآوردهاي با ارزش افزوده مورد نظر قرار گيرد.

حتي کشورهايي مانند ژاپن و کره که چاه نفت ندارند هم در صنعت نفت مطرح شده اند بنابراين مي توانيم بگوييم در اين حوزه دانش فني از در اختيار داشتن منابع اهميت بيشتري دارد. چرا ما نمي توانيم در اين حوزه همگام با اين کشورها پيش رويم؟

در پژوهشگاه صنعت نفت توليد دانش فني از اولويت هاست و تلاش مي کنيم تا به همين سمت و سو پيش رويم. مشکلي که ما با آن مواجه هستيم اين است که روند کار در صنعت نفت به اين ترتيب است که براي يک محصول يا فناوري حق امتياز آن به کشور داده مي شود و براي چند پالايشگاه مختلف مورد استفاده قرار مي گيرد. اما اخيرا، مديريت پژوهش در وزارت نفت به سمتي پيش رفته است که توليد دانش فني از اولويت هاي اصلي باشد. تا اين دانش نه تنها در کشور خودمان مورد استفاده قرار گيرد بلکه ديگر کشورها هم بتوانند از مزايا و امکانات آن بهره مند شوند. براي مثال استفاده از نفت سنگين و تبديل آن به نفت سبک و فرآورده هاي ديگر به دانش فني خاصي نياز دارد. پژوهشگاه صنعت نفت در اين زمينه تحقيقاتي را انجام داده است و اکنون در شرايط آزمايشگاهي به نتايج موفقيت آميزي دست يافته است و در نظر دارد در اين زمينه در آينده اي نزديک در مقياس بالاتر هم کار کند. در کشورهايي مانند هند و مالزي هم دستيابي به فناوري هايي براي بهبود صنعت نفت مورد توجه قرار گرفته است و در حقيقت اين رويکرد يعني فروش دانش فني رويکردي جهاني است. يکي از استراتژي هاي پژوهشگاه اين است که به هدف توليد دانش فني و واگذاري حق امتياز استفاده از آن در آينده اي نزديک دست يابد. ما تا به امروز ساخت پالايشگاه با دانش فني بومي خودمان را در دستور کار نداشته ايم. اما راه اندازي پالايشگاه گاز و نفت ملي با دانش فني ايراني مطرح شده است و قرار است اصل و قلب اين کار برگرفته از دانش فني ايراني باشد. اما ممکن است بخش هايي از کار هم شبيه سازي کارهاي ديگر کشورها باشد.

علاوه بر اين که دانش فني مي تواند منجر به ارزش افزوده شود، خصوصي سازي نيز مي تواند گام مهم براي نزديک شدن به اين هدف باشد. آيا پژوهشگاه صنعت نفت از مراکزي که در حوزه صنعت نفت کار مي کنند حمايت مي کند يا اين که هدف اين است که همه کارها در پژوهشگاه انجام شود؟

يکي از اهداف نظام نامه پژوهشي صنعت نفت اين است که پژوهشگاه در کنار شرکت هاي دانش بنيان، دانشگاه ها و شرکت هايي که در زمينه توليد دانش فني سرمايه گذاري مي کنند، زنجيره اي را تشکيل دهد که اين زنجيره، زنجيره اي از محصول است و در نهايت مي تواند به توليد دانش و فناوري يا محصول جديد در حوزه صنعت نفت منجر شود. بسياري از شرکت هايي که در اين حوزه فعاليت مي کنند زيرمجموعه صنعت نفت نيستند اما مي توانند براي رسيدن به اين هدف به عنوان بازوهاي کمکي در کنار پژوهشگاه حضور داشته باشند.

چشم انداز فعاليت هاي آتي اين پژوهشگاه را چگونه مي بينيد؟

براي طراحي، ساخت و راه اندازي پالايشگاه هاي نفت و گاز ملي که براساس فناوري هاي بومي باشد، گام هايي برداشته شده است و طرح ملي گاز و پالايشگاه ملي نفت نيز با اين هدف مطرح شده است. در حوزه بالادستي دستيابي به توانايي انجام فعاليت هايي در زمينه مطالعه ميدان هاي نفتي و به کارگيري روش هاي ازدياد برداشت از چاه هاي نفتي از اولويت هاست. علاوه بر اين پژوهشگاه در زمينه فناوري هاي نوين مانند نانوتکنولوژي و بيوتکنولوژي هم فعاليت مي کند و در توليد محصولاتي مانند توليد نانولوله هاي کربني در مقياس آزمايشگاهي و صنعتي به موفقيت رسيده است.